سعید نفیسی
“برگی از زندگی استاد سعید نفیسی”
سعید نفیسی فرزند میرزا علی اکبر خان ناظم الاطبا و از نوادگان حکیم برهان الدین نفیس، فرزند عوض کرمانى، صاحب «شرح اسباب» بود. سعید نفیسی در ۱۸۸ خرداد ۱۲۷۴ هـ.ش در تهران متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه «شرف» و تحصیلات متوسطه را در مدرسه «علمیه» گذراند. در پانزده سالگی برای ادامه تحصیل به اروپا رفت و در سوئیس و فرانسه به تحصیل پرداخت. در ۱۲۹۷هـ.ش به ایران بازگشت، در دبیرستان‌های «اقدسیه» و «سنلویى» تهران به تدریس زبان فرانسه پرداخت و در مدارس «علوم سیاسی»، «دارالفنون»، «عالی تجارت» و «صنعتی» مشغول تدریس شد. سپس در وزارت فواید عامه به کار پرداخت. در ۱۲۹۷هـ.ش به گروه نویسندگان مجله «دانشکده» پیوست و مدت یک سال با آن مجله همکاری کرد. در ۱۳۰۸ هـ.ش به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و مدتى مدیر مجله «فلاحت و تجارت»، سردبیر مجله ادبی «پرتو» و مدیر و نویسنده مجله «شرق» شد. نفیسى سفرهایی به کشورهای افغانستان، مصر و لبنان کرد و در دانشگاه‌های کابل، قاهره و سنژوزف به تدریس پرداخت. در ۱۳۴۰ هـ.ش در رادیو برنامه «یادداشت‌هاى یک استاد» را که راجع به شرح حال چند تن از بزرگان علم و ادب بود، به مدت دو سال اجرا کرد. در سال ۱۳۰۸ش از طرف وزارت فرهنگ به تدریس در دانشکده حقوق و ادبیات منصوب شد و سالها در سمت استادی دانشگاه تهران به تدریس اشتغال داشت و نیز به عضویت فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران درآمد. استاد نفیسی در گرو عشق به زبان و فرهنگ فارسی در ۵۶ دانشگاه در چهار قارۀ دنیا درباره این مهم سخنرانی و تدریس نموده اند. در این راستا کرسیِ زبان فارسی در دانشگاه کلمبیا به نام “استاد سعید نفیسی” نامگذاری شده است. وی از پرکارترین و معروف‌ترین نویسندگان این عصر است که تالیفات او به ۲۵۰ کتاب و رساله می‌رسد و تعداد مقالاتش از ۱۰۰۰ افزون‌تر است.
فعالیت‌های سعید نفیسی
استاد نفیسی با نشریات زیادی؛ همچون پیام نو، ارمغان، دانشکده ادبیات، آینده، مهر، نامه فرهنگستان، مردم‌شناسی، یادگار، شفق، سالنامه دنیا، تقدٌم، همکاری نزدیک داشت. نفیسی پس از تجربه ارشاد، آفتاب، اطلاعات، عصرجدید و ستاره ایران، سردبیری وطن را پذیرفت.
تحولات زمانه و مراودات نفیسی با بزرگان آن عصر
استاد نفیسی از دوران کودکی با بزرگان ادب آن زمان آشنا شد. بزرگانی همچون ملک الشعرای بهار، عارف قزوینی، میرزاده عشقی، ادیب الممالک فراهانی، آصف الممالک کرمانی، وقارالسلطنه شیرازی، میرزا محمد نجات خراسانی، محمدمهدی میرزا مرآت‌السلطان کرمانشاهی، حاج عبدالحمید ملک الکلامی کردستانی و دیگر بزرگان ادب فارسی که با پدر وی مراوده داشتند. به گفتۀ خود استاد، همین امر سبب شد که در آغاز کار به محیط ادبی تهران وارد شود و ذوق فطری وی پرورش یابد و بر تجاربش افزوده گردد.
شخصیت و خُلقیات نفیسی
به گفته استاد عبدالحسین زرین‌کوب، نفیسی شخصیتی است چند بعدی: مورخ، محقق، ادیب، منتقد، نویسنده، مترجم، زبان‌شناس، روزنامه نگار. همسرش پریمرز نفیسی میگوید: نفیسی واقعاً عاشق کتاب بود. او مصرف مفید و به‌جای پول را فقط در خریدن کتاب میدانست؛ به طوری که ضروری‌ترین احتیاجات شخصی خود را در این راه صرف میکرد. میگویند در مدرسه شاگرد زیاد منظمی نبود، ولی هوش و حافظه‌اش عالی بود. مطالعه را از همان اوایل جوانی دوست داشت. عقیده داشت کتاب باید چاپ شود و به دست مردم برسد. کتاب را نباید حبس کرد و جلوی پیشرفت فکری مردم را گرفت. باید وسیله بدست مردم داد تا هر کس هر قدر مایل است، مطالعه کند و روشن‌بین و روشنفکر شود و این مسئله را یک قدم اساسی برای پیشرفت جامعه و بخصوص جوانان میدانست. هیچ وقت با هیچ ناشری در گرفتن حق تألیف سخت نمیگرفت.
روش نویسندگی نفیسی
وی از بنیانگذاران مکتب نثر دانشگاهی است که از جمله ویژگی این نثر پیراستگی عبارات در لفظ و معنا بوده، به طوری که نویسنده میکوشید، اندیشه خود را چنان ساده بیان کند که عبارات او از هر گونه پیچیدگی دور بماند و به جای زیورهای بیهوده لفظی، از استحکام دستوری بهره بگیرد.
سفرهای نفیسی
نفیسی در سال ۱۳۲۸ به هندوستان و در سال ۱۳۳۰ به افغانستان رفت. در اردیبهشت سال ۱۳۳۳، که جشن هزاره تولٌد ابن سینا در تهران برپا بود، در رأس کمیته‌های بین المللی و جشن ملی قرار گرفت و در سال ۱۳۳۹ برای شرکت در چهارمین کنگره بین‌المللی هنر باستان شناسی ایران، سفر چند ماهه‌ای به امریکا و از آنجا به کشورهای اروپای غربی کرد و از این مسافرت‌ها اطلاعات و تجارب فراوان بدست آورد.
مدارج و افتخارات علمی نفیسی
نفیسی را معمار نثر جدید معاصر ایران نامیده‌اند و این تبحر و چیرگی، ناشی از احاطه کامل وی به زبان‌های یونانی، لاتین، فرانسه، روسی، اردو، پشتو، عربی و فارسی می‌باشد. ترجمه‌های کم‌نظیر استاد از زبان‌های بیگانه دارای معروفیت خاصی می‌باشد. بزرگترین خدمت استاد به زبان و ادب و فرهنگ فارسی، تصحیح و تنقیح متون قدیمی است که از گوشه‌های کتابخانه‌های جهان بیرون کشیده و روی آنها با جدیت تمام کار کرده و به صورت کتاب عرضه داشته است.او در طی سالهای زندگی خویش به نمایندگی ایران در «نمایشگاه هنر و معماری باستان‌شناسی هفت هزار ساله ایران» در پاریس، عضویت هیئت رئیسه «بیست و پنجمین کنگره خاورشناسان» در مسکو، نمایندگی ایران در مراسم «هزاره فردوسی» در اتحاد جماهیر شوروی، عضویت «شورای فرهنگی سلطنتی»، عضویت «هیئت امنای کتابخانه پهلوی» انتخاب شد و «نشان درجه اول علمی»، «نشان سپاس درجه اول»، «نشان علمی افغانستان» و جایزه بهترین کتاب سال را دریافت کرد.
یکی از افتخارات استاد نفیسی، احیا و بنیانگذاری شیوه داستان نویسی تاریخ است که در آنها روح وطن پرستی و سلحشوری و قهرمانی را تقویت کرده، جوانانن ایران زمین را به حب وطن و حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور فرا می‌خواند.
نفیسی در آبان ۱۳۲۱ به رتبه دهِ استادی دانشگاه تهران دست یافت و در سال ۱۳۲۸، بنا به تقاضای خود بازنشسته شد، سپس چند سالی را در خارج از ایران گذراند. در اسفند ۱۳۳۵ تقاضای نفیسی برای تدریس مجدد در دانشگاه تهران توسط رئیس دانشکده ادبیات به ریاست دانشگاه نوشته شد و در بهمن ۱۳۳۷ نفیسی تدریس را دوباره آغاز کرد.
استاد نفیسی، در سالهای آخر عمر خانه کوچکی در پاریس خرید و بیشتر اوقات خود را در آنجا میگذرانید و امیدوار بود که برای همیشه در کشوری که در آن تحصیل کرده و همانند کشور اصلی خود دوست میداشت، مقیم گردد. اما این آرزوی او به ثمر ننشست و بار آخر که برای شرکت در نخستین کنگره جهانی ایرانشناسان به تهران آمده بود به بیماری آسم و قولنج مبتلا شد و یکشنبه شب ۲۲ آبانماه ۱۳۴۵ در بیمارستان شوروی تهران، دیده از جهان فرو بست.
آثار سعید نفیسی:
بخشی از گنجینۀ استاد، ۱۵۴ جلد کتاب از ۱۰ تا دوهزار صفحه را شامل میشود. ۴۵ هزار جلد کتاب شخصاً توسط استاد نفیسی تفکیک و به مراکز مختلف دنیاو نیز هفت‌هزار نسخۀ خطی به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران اهداء شده است. کتاب‌هایی نیز در موررد ایران و ممالک خارجی به وزارت امور خارجه اهدا شده است.
آثار متعددی از وی در زمینه تألیف، تصحیح و ترجمه باقی مانده که موارد ذیل از آن جمله است:
- «جستجو در احوال و اشعار فریدالدین عطار»
- «شاهکارهای نثر معاصر فارسی» (۲ جلد)
- «روزگار ابن سینا»، «خاندان طاهریان»
- «تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان»
- «مسیحیت در ایران»، «سرچشمه تصوف»
- نمایشنامه «آخرین یادگار نادرشاه»
- «احوال و اشعار رودکى» سه جلد
- «ایران در صد و هفتاد سال اخیر»
- «بابک خرم دین، دلاور آذربایجان»
- «بحرین و حقوق هزار و هفتصد ساله ایران»
- «پورسینا و زندگى و کار و اندیشه و روزگار او»
- «تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران در دوره معاصر»
- «تاریخ تمدن ایران ساسانی»
- «تاریخچه ادبیات ایران»
- «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسى» در دو جلد
- «فرهنگ نامه پارسی»
- تألیف داستانهای «فرنگیس»، «ماه نخشب»، «آتش‌های نهفته»، «نیمه راه بهشت»، «ستارگان سیاه»
- ترجمه کتابهای «آرزوهاى بر باد رفته»، «ایلیاد»، «تاریخ عمومى قرون معاصر»، «افسانههاى ریلف»، «فرهنگ فرانسه به فارسی»
- تصحیح کتابهای «آثار گمشده ابوالفضل بیهقی»، «سیرالعباد الی المعاد»، «سام‌نامه» خواجوی کرمانی، «تاریخ مسعودی» (معروف به تاریخ بیهقی)، «دستورالوزرا» خواندمیر، «دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابوری»، «دیوان لامعی گرگانی»، «زین‌الاخبارگردیزی»، «سخنان منظوم ابوسعید»، «کلیات عراقی»، «دیوان ازرقی هروی»، «دیوان هلالی جغتایی»، «دیوان قاسم انوار»، «دیوان رشید الدین وطواط» و «دیوان اوحدی مراغه‌ای»
دو اثر برگزیدۀ استاد عبارتند از:
۱- “تذکره نفیسی” که مربوط به شرح حال و اشعار برگزیدۀ هزار شاعر در قرون پنج و شش و ابتدای قرن هفتم ه. ق را شامل میشود.
۲- “دیوان اشعار استاد نفیسی” که تقریباً شامل چهل‌هزار بیت است و البته مقدار زیادی از این اشعار شخصی بوده که به همین دلیل استاد رغبتی برایی چاپ آن نشان نداده‌اند. کلیۀ کتابهای این مجموعه توسط فرزند ارشد ایشان اسکن شده است.
یادبود سعید نفیسی
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به پاس سالها خدمات علمی و فرهنگی وی، طی برگزاری مراسم بزرگداشتی در ۲۴ دی ماه ۱۳۸۵ ایشان را به عنوان یکی از مفاخر ایران زمین معرفی کرد و لوح تقدیری به خانواده استاد اهدا نمود.
سروش