مجموعه آثار علی اسفرجانی
مجموعه تابلو معرق سوخت استاد علی اسفرجانی
مجموعه آثار مینیاتور و معرق چرم استاد علی اسفرجانی گنجینه‌ای نفیس از ۱۸ تابلو مینیاتور معرق سوخت است که به وصیت وی، توسط خانواده محترم ایشان در آبان ماه سال ۱۳۸۶ به مجموعه باغ موزه نگارستان دانشگاه تهران اهدا شد. این مجموعه هم‌اکنون در تالاری به نام استاد؛ در مجموعه به نمایش گذاشته شده است. تابلوهای سوخت و معرق، برگرفته و تکامل یافته از هنر جلدسازی و صحافی است؛ سوخت یا سوخته، هنری ظریف و قدیمی است که روی جلد کتاب‌های نفیس و گرانبها، تابلوهای تزئینی و جلدهای قرآن به کار می‌رفته است.
زندگینامه
استاد علی اسفرجانی – هنرمند برجسته و چیره‌دست هنرهای ملی و سنتی ایران در سال ۱۲۹۹ ه. ش، در شهر اصفهان متولد شد. پدرش اسداله اسفرجانی مردی صاحب اندیشه و هنرور بود و ذوق وافری به گردآوری، شناسایی، حفظ و نگهداری کتب خطی قدیمی، مرقعات و دیگر آثار هنری داشت و به مرور زمان مجموعه‌ای دیدنی و وزین از انواع شاهکارهای هنری برای خود فراهم آورده بود. وی در دروان کودکی خود به همراه پدر به محضر استادان صاحب نام اصفهان می‌رفت. از جمله چند صباحی را در محضر استاد عباس ذوالفنون اسفرجانی عموی هنرمند خود که در زمینه سوخت و معرق استادی چیره دست بود، گذراند و الفبای هنروری چرم را از ایشان فرا گرفت. استاد علی اسفرجانی در سن چهارده سالگی به همراه خانواده به تهران عزیمت کرد و در سال ۱۳۱۳ ه. ش، به مدرسه صنایع قدیمه وارد شد. با شور و شوق بسیار در مکتب استاد هادی تجویدی اصول مینیاتور را از طرح تا رنگ آموخته و همزمان در کلاس استاد علی درودی، با قواعد تذهیب آشنا شد. وی همچنین در هنرستان کمال‌الملک از محضر استادانی چون محمدعلی زاویه، ابوطالب مقیمی، علی کریمی، عبداله باقری و سلیم عقیلی بهره‌های فراوان برد. استاد اسفرجانی در سال ۱۳۱۸ ه. ش، دوره مدرسه را با موفقیت کامل در رشته مینیاتور و تذهیب به پایان رساند. حاصل کار آن سال‌ها، چند مینیاتور زیبا با تذهیب حاشیه است که در موزه‌های ایران به یادگار مانده است. ایشان پس از اتمام مدرسه صنایع قدیمه با توجه به تجربه و مهارتی که داشت، در زمینه طراحی تمبر و برچسب‌های دولتی در کنار دیگر برادرش در چاپخانه مجلس به مدت هفت سال به اجرای طرح و نقش پرداخت. سپس با وارد کردن دستگاه چاپ وگراورسازی به کمک برادر خود در کنار هنر به کار چاپ نیز اشتغال ورزید. وی در سال ۱۳۴۰ ه. ش، رسماً پا به عرصه هنر سوخت و معرق گذاشت و نخستین تابلو خود را در این سال‌ها ساخت.
هنر سوخت و معرق چرم
تابلوهای سوخت و معرق، برگرفته و تکامل یافته از هنر جلدسازی و صحافی است. بسیاری از جلدهای کتاب در طول تاریخ با سوخت چرم ساخته می‌شده‌اند. سوخت یا سوخته، هنری ظریف و قدیمی است که روی جلد کتاب‌های نفیس و گرانبها، تابلوهای تزئینی و جلدهای قرآن به کار می‌رفته است. در فاصله انقراض سلسله صفویه تا دوره قاجاریه این هنر به بوته فراموشی سپرده شد. اما در زمان قاجار با ورود ابزار چاپ، زمینه‌های لازم برای توسعه این فناوری و هنر مهیا شد. وجه تسمیه هنر سوخت به دو صورت مطرح شده است. نخست: کاربرد رنگ‌های سوخته یعنی رنگ‌های غیرشفاف و پخته در هنر سوخت چرم که از مبانی و اصول اصلی هنر سوخت چرم است. دوم: به دلیل ایجاد نقوش برجسته روی قطعات چرم تیماج که به دو روش ضربی و ابزارهای گداخته صورت می‌گیرد. در روش ضربی، قالبی با نقوش تعریف‌شده و معین را روی آتش داغ کرده و چرم را در میان قالب‌ها می‌نهند و با فشار ضربات چکش نقوش قالب‌ها بر روی چرم منتقل می‌شوند. در این شیوه چرم به صورت قهوه‌ای سیر یا به رنگ سیاه، در می‌آید و به این علت این هنر را «سوخته» نامیده‌اند.
شیوه استاد اسفراجانی
اجرای هنر سوخت و معرق به دو طریق است:
– استفاده از چرم داغ‌زده
– استفاده از چرم‌هایی به رنگ‌های سوخته (تیره)
تابلوهای استاد اسفرجانی با استفاده از چرم‌های سوخته و معرق چرم اجرا شده است که شرح اجرای آن بدین قرار است: هنرمند ابتدا طرح و نقش مورد نظر را در اندازه و ابعاد دلخواه (بزرگ و کوچک) بر روی کاغذ ترسیم می‌کند. طرح‌ها غالباً بر اساس اشعار و ادبیات کلاسیک ایران و یا داستان‌ها و روایات مذهبی شکل می‌گیرد و روی کاغذ پیاده می‌شود. سپس طرح کاغذی بر بوم یا زمینه اصلی تابلو که به همان ابعاد طرح از پوست (چرم) یک پارچه و سالم (بدون خلل و فرج) تهیه شده چسبانده می‌شود. در مرحله بعد نقش‌ها یک به یک و قسمت به قسمت با ابزاری موسوم به «نقش‌بُر» (وسیله‌ای به شکل چاقو از فلز آبدیده با سرتیز برنده) از بوم یا زمینه تابلو که اینک در واقع از دو لایه پوست و کاغذ است با دقت جدا می‌شوند. به طور مثال یک طرح از قسمت‌های مختلفی چون لباس، کلاه، تنه، ساقه، برگ درختان و غیره تشکیل شده است. نقش هر کدام از این‌ها باید از بوم در آورده شود و سپس نقش یک به یک آنها باید بر روی چرم‌های رنگ‌شده پیاده شود و با نقش‌بُر نقش‌ها با ظرافت و دقت و حوصله بسیار از چرم‌های الوان بریده شود. برای رنگ سبز برگ درختان، نقش جدا شده از زمینه بر چرم سبزرنگ قرار گرفته و عیناً با ظرافت بریده می‌شود. موضوع قابل توجه و مهم در این مرحله آن است که استادکار به هنگام بریدن چرم‌های رنگی باید محاسبه دقیق داشته باشد که این چرم‌ها پس از چسب خوردن به چه میزان تغییر اندازه می‌دهند و به اصطلاح کش می‌آیند. این تغییر اندازه را باید هنرمند قبل از برش در نظر گرفته باشد. حتی اگر این تفاوت بسیار اندک توسط هنرمند به وقت برش به حساب نیاید هنگامی که قطعات چرم‌های رنگی کنار یکدیگر به صورت معرق قرار گرفته و چسبانده شود فضای بسیار باریکی بین تکه‌های چرم خالی و سفید باقی می‌ماند که ایراد عمده و اساس کار خواهد بود. وقتی تکه‌های چرم رنگین به صورت نقش‌های گوناگون به ترتیبی که گفته شد یک به یک، دقیق و ظریف بریده شد، آن وقت نوبت آن است که این قطعات به درستی بدون هیچ فاصله‌ای در جای خالی شده متن یا زمینه تابلو چسبانده شود. این عمل با استفاده از چسبی با ترکیب سریش و شیره انگور یا سریشم و نشاسته صورت می‌گیرد. حال هنگام انجام ساخت و ساز یعنی نقاشی، نقش پردازی و قلم گیری روی چرم هایی است که در کنار یکدیگر به روی بوم طرح کاملی را تشکیل داده‌اند. در این مرحله است که اگر هنرمند سوخت‌ساز، به هنرهایی چون تذهیب و تشعیر نیز تسلط داشته باشد خود به تنهایی قادر خواهد بود کار ساخت و ساز تابلو را به پایان ببرد. در غیر این صورت هنرمندان دیگر باید در اتمام کار او را یاری کنند.
آثار استاد علی اسفرجانی
استاد اسفرجانی تا سن هفتاد و پنج سالگی با شور و اشتیاقی وافر به هنر سوخت، تذهیب و مینیاتور زندگی خود را به سر برد. ایشان تا پایان عمر پر بار خود متجاوز از ۲۲ اثر در زمینه هنر سوخت و معرق، چهار اثر مینیاتور از اشعار حافظ و سعدی ساخته و پرداخته کرد. آثار استاد علی اسفرجانی بیشتر برگرفته از بُن‌مایه‌های اشعار عرفانی، ادبی و حماسی بزرگان ادب ایران زمین است. آثار این هنرمند در نمایشگاه‌های مختلفی از جمله: فستیوال هنر ایران در دوسلدورف آلمان در سال ۱۳۷۰ ه. ش، نمایشگاه کاخ موزه سعدآباد در سال ۱۳۷۱ ه. ش، نمایشگاه موزه معاصر در شهریور ۱۳۷۲ ه. ش و نمایشگاه موزه هنرهای ملی ایران در بهمن ۱۳۷۲ ه. ش، به نمایش گذاشته شده است. نخستین نمایشگاه این آثار بعد از فوت ایشان در موزه مقدم دانشگاه تهران در معرض دید عموم قرار گرفت و بعد به باغ نگارستان انتقال یافت تا ضمن صیانت و حفاظت، برای عموم مردم قابل استفاده باشد.
سروش